دوری و دوستی در دستور کار سیاست کلان اقتصادی ایران

خبرداری؟

موقعیت استراتژیک ایران در منطقه غرب آسیا و هم‌مرزی با ۱۵ کشور، ظرفیت‌های زیادی برای برقراری روابط اقتصادی با همسایگان فراهم می‌کند که در کنار بهبود وضعیت اقتصادی ایران برای کشورهای همسایه نیز فرصت‌های اقتصادی و تجاری قابل توجهی ایجاد خواهد کرد.

تجارت ایران با همسایگان در سال‌های اخیر رو به رشد بوده و بر اساس گزارش‌ها، حجم تجارت ایران با کشورهای همسایه در سال ۲۰۲۳ به بیش از ۵۰ میلیارد دلار رسید. تجارت ایران با عراق، ترکیه و امارات متحده عربی بالاترین حجم را دارد و صادرات ایران به کشورهای همسایه شامل نفت، گاز، محصولات پتروشیمی، فولاد و کالاهای مصرفی است، همچنین واردات ایران از این کشورها بیشتر کالاهای مصرفی، تجهیزات صنعتی، مواد غذایی و ماشین‌آلات را تشکیل می‌دهد با این حال، موانعی همچون تحریم‌ها و زیرساخت‌های ناکافی هنوز چالش‌های توسعه این تجارت به شمار می‌روند.

هر یک از ۱۵ کشور هم‌مرز ایران، اهمیت اقتصادی و تجاری ویژه‌ای دارند که به چهار دسته کشورهای آسیای مرکزی، کشورهای قفقاز، کشورهای خلیج فارس و کشورهای غربی همچون ترکیه و عراق تقسیم می‌شوند که ظرفیت اقتصادی ایران در این زمینه به عواملی از جمله منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی، دسترسی به بازارهای بزرگ، و توانایی در تولید کالاهای مختلف بستگی دارد، به‌عنوان مثال در زمینه منابع طبیعی و انرژی، ایران به‌عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز در جهان، می‌تواند از این منابع به‌عنوان ابزار اصلی در توسعه تجارت و همکاری‌های اقتصادی استفاده کند، بنابراین صادرات نفت و گاز به کشورهای همسایه، به‌ویژه در حوزه انرژی، می‌تواند روابط اقتصادی را تقویت کند.

داشتن مرزهای مشترک با کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز، خلیج فارس و ترکیه نیز ظرفیت یک هاب ترانزیتی برای تجارت میان کشورهای شرق و غرب ایجاد می‌کند و این موقعیت استراتژیک می‌تواند موجب افزایش روابط تجاری و اقتصادی با همسایگان ایران شود از سوی دیگر ایران دارای بازار بزرگی از نظر مصرف داخلی است که برای کشورهای همسایه یک فرصت طلایی به شمار می‌رود. تولید کالاهای مختلف و توانایی رقابت در بازارهای داخلی، این امکان را به کشورهای همسایه می‌دهد که وارد بازار ایران شوند.

تحریم و موانع زیرساختی

با وجود ظرفیت بالای ایران برای گسترش روابط اقتصادی با همسایگان، موانع زیادی در این مسیر وجود دارد که موجب محدودیت در بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها می‌شود. نخستین مانع تحریم‌های بین‌المللی بر ضد ایران است که تأثیرات منفی بر تجارت و سرمایه‌گذاری با همسایگان داشته و موجب محدودیت در استفاده از سیستم‌های مالی بین‌المللی و ناتوانی در انتقال پول و ارز می‌شود.

ناامنی و بی‌ثباتی در برخی از کشورهای همسایه همچون افغانستان و عراق نیز بر روابط اقتصادی ایران تأثیر منفی می‌گذارد، زیرا کاهش اعتماد به سرمایه‌گذاری‌های خارجی و افزایش هزینه‌های تجاری را به دنبال دارد از سوی دیگر اختلافات سیاسی میان ایران و برخی از کشورهای همسایه، مانعی در برابر گسترش روابط اقتصادی به شمار می‌آید که موجب اعمال محدودیت‌های تجاری و تضعیف روابط اقتصادی شوند.

مهم‌ترین چالش نیز مشکلات زیرساختی و لجستیکی است، زیرا برخی کشورهای همسایه ایران، به ویژه در آسیای مرکزی و قفقاز، از زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ارتباطی ناکافی برخوردارند که این موضوع می‌تواند مشکلاتی در تجارت و انتقال کالاها ایجاد کند.

ظرفیت خاموش در حوزه ترانزیت

علی امیدی، کارشناس اقتصاد بین‌الملل اظهار کرد: همکاری‌های اقتصادی با کشورهای همسایه را می‌توان در چهار حوزه دسته‌بندی کرد، نخست حوزه ترانزیت که جغرافیای کشور ما به گونه‌ای است که محل دسترسی به آسیای میانه، آسیای شرقی و غربی یعنی قفقاز و کشورهای خاورمیانه عربی و در نهایت اروپا است و ظرفیت مناسبی که در زمینه ترانزیت داریم.

کشور ما سرشار از منابع انرژی است که برخی از همسایگان ما همچون ترکیه، عراق، ارمنستان، پاکستان، افغانستان به آن نیاز دارند

وی با اشاره به انتشار خبرهایی درباره مراحل نهایی تکمیل خط آهن چابهار-زاهدان گفت: تکمیل این خط اتفاق بسیار مهمی است که می‌تواند ظرفیت‌های ترانزیتی کشور را فعال کند، اما به‌طور کلی در این زمینه از وضعیت مطلوب عقب هستیم.

این کارشناس اقتصاد بین‌الملل دومین ظرفیت موجود برای همکاری با همسایگان را موضوع انرژی معرفی کرد و یادآور شد: کشور ما سرشار از منابع انرژی است که برخی از همسایگان ما همچون ترکیه، عراق، ارمنستان، پاکستان، افغانستان به آن نیاز دارند، البته با وجود ثروت قابل توجه ما در منابع انرژی، مشکلات داخلی وجود دارند که موجب بحران در این زمینه شده است، اما به هرحال این بخش می‌تواند یکی از بسترهای همکاری با کشورهای منطقه باشد.

وی سومین ظرفیت ایران برای همکاری با کشورهای همسایه را در زمینه صادرات محصولات کشاورزی دانست و گفت: یکی از مراکز اصلی صادرات محصولات کشاورزی ما کشورهای عراق، روسیه، کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس هستند که یک فرصت مناسب برای اقتصاد ما به شمار می‌آید.

امیدی تصریح کرد: در زمینه‌هایی همچون های‌تک و محصولات کشاورزی عقب‌ماندگی‌هایی در مقایسه با کشورهای دیگر وجود دارد به همین دلیل این بخش نیز می‌تواند یکی دیگر از بسترهای همکاری با کشورهای منطقه باشد.

ظرفیت بالای صنعت فولاد و سیمان

وی با اشاره به ظرفیت بالای تولیدات فنی و مهندسی برای گسترش مبادلات تجاری کشور ادامه داد: با توجه به اینکه بسیاری از کشورهای همسایه در حال سازندگی هستند، ظرفیت بالای صنایع فولاد و سیمان در این زمینه قابل استفاده است بسیاری از محصولات تولید داخل در منطقه خواهان دارد و این به معنای وجود ظرفیت‌های همکاری با همسایگان است.

در طول سال‌هایی که تحریم‌های ظالمانه بر ضد ایران اعمال شده، صادرات به کشورهای همسایه در زمینه‌ها و با ظرفیت‌های موجود، اقتصاد ایران را از بحران نجات داده است

این کارشناس اقتصاد بین‌الملل استفاده از روابط تجاری با کشورهای منطقه را برای رونق اقتصادی کشور ضروری اعلام کرد و گفت: در طول سال‌هایی که تحریم‌های ظالمانه بر ضد ایران اعمال شده، صادرات به کشورهای همسایه در زمینه‌ها و با ظرفیت‌های موجود، اقتصاد ایران را از بحران نجات داده است، زیرا بیش از ۸۰ درصد اقتصاد و صادرات ما وابسته به نفت بوده است.

وی خاطرنشان کرد: از زمانی که تحریم‌های ظالمانه از در دوره اول آغاز شد و تا دوره کنونی ادامه پیدا کرد، صادرات در این حوزه‌ها اقتصاد ما را نجات داده و می‌توان گفت که سبد واردات و صادرات ما با صادرات محصولات به کشورهای همسایه متوازن شد.

امیدی با اشاره به دستاوردهای تجارت با کشورهای در سال‌های اخیر افزود: این اقدام بیشتر از درآمدهای نفتی که به شکل دور زدن تحریم‌ها به دست می‌آید، درآمد ارزی برای ما ایجاد کرد و کشور را از بحران نجات داده است، زیرا معاملاتی که در زمینه صادرات نفت صورت می‌گیرد به شکل تهاتر کالا از چین جریان دارد در حالی که درآمد حاصل از صادرات کالا به کشورهای همسایه، اقتصاد ما را روی پا نگه داشته است.

عراق در بالای جدول تجارت خارجی

وی بیشترین حجم تجارت ایران با کشورهای همسایه را مربوط به عراق بیان کرد و گفت: اعداد و ارقام مربوط به تجارت با کشور امارات شاید بیشتر باشد، اما امارات یک سکوی وارداتی برای ما به شمار می‌آید به این معنا که کالاهای خارجی از این کشور به ایران فرستاده می‌شوند و در این فرایند ما در مقابل پرداخت پول، کالا وارد می‌کنیم در حالی که رابطه تجاری با عراق به شکل صادرات کالا و دریافت پول انجام می‌شود.

این کارشناس اقتصاد بین‌الملل رابطه تجاری با کشور عراق را همواره به نفع ایران دانست و تاکید کرد: آمارها نیز نشان دهنده ظرفیت بالای تجارت با این کشور برای اقتصاد ما است، به‌طور کلی دیپلماسی گسترش همکاری‌های اقتصادی با همسایگان از اواخر دولت دوازدهم آغاز شد در دوره شهید رئیسی ادامه پیدا کرد و با بهبود روابط دیپلماسی با عربستان تعمیق پیدا کرد.

امیدی با اشاره به تکمیل این روند در طول یک دهه اخیر ادامه داد: در دولت اخیر نارسایی‌های حوزه نفتی تا حدودی برطرف شده و قراردادهای همکاری نفتی و گازی با روسیه به امضا رسیده که بخشی از آن اجرا شده و بخش اعظم نیز هنوز باقی مانده است، بر این اساس می‌توان گفت که با وجود بحران‌های مالی که دولت‌ها در سال‌های اخیر با آن روبه‌رو بوده‌اند، سیاست تجارت با همسایگان به پیش می‌رود و دولت پزشکیان نیز در مسیر ایجاد شده حرکت می‌کند، اما هنوز تحول اساسی در این زمینه صورت نگرفته است.

تکمیل پروژه‌های نیمه تمام، حفظ اعتبار تجاری

وی مهم‌ترین تأثیر همکاری‌های اقتصادی با همسایگان بر اقتصاد کشور را نجات از بحران‌های مالی با ارزآوری قابل توجه برای کشور عنوان کرد و گفت: این مبادلات بخش اعظم توقف درآمدهای نفتی کشور را جبران کرده است، البته در کنار این موضوع سیاست‌گذاری کشور نیز در این مسیر بوده که واردات کالاهای لوکس و غیرضروری قاچاق متوقف شده یا تعرفه سنگین برای کالاهای لوکس وضع شود.

اکنون یک موازنه بین واردات و صادرات غیرنفتی وجود دارد که مهم‌ترین دلیل آن برقراری رابطه تجاری سودمند با همسایگان است

امیدی خاطرنشان کرد: در نتیجه این روند اکنون یک موازنه بین واردات و صادرات غیر نفتی وجود دارد که مهم‌ترین دلیل آن برقراری رابطه تجاری سودمند با همسایگان است.

وی درباره راهکارهای توسعه روابط اقتصادی با کشورهای همسایه اظهار کرد: یکی از اقدامات لازم در این زمینه را می‌توان تکمیل پروژه‌های نیمه تمام همچون کریدور شمال- جنوب و غرب -شرق دانست که به‌عنوان مسیر اصلی مبادلات تجاری با همسایگان به شمار می‌آید، بنابراین باید در اولویت نخست قرار گیرد.

این کارشناس اقتصاد بین‌الملل برخی نارسایی‌های مدیریتی، اختلافات بین نهادی و کمبود اعتبارات را سه مانع اصلی برای تکمیل این دو کریدور دانست و گفت: به نظر می‌رسد اختلافات بین نهادی و سوءمدیریت داخلی مانع اصلی اجرای این پروژه‌ها است از جمله خط آهن انزلی آستارا که یکی از مهم‌ترین پروژه‌های ترانزیتی کشور به شمار می‌آید و در صورت تکمیل آن، کریدور شمال- جنوب کشور آماده بهره‌برداری خواهد بود.

وی دومین شرط بهبود تجارت با کشورهای همسایه را حفظ اعتبار تجاری بیان کرد و افزود: به محض اینکه با کمبود گاز روبه‌رو می‌شویم، گاز صادراتی به کشورهای ترکیه و عراق را قطع می‌کنیم در حالی که باید اعتبار تجاری خود را حفظ کرده و حتی در صورت کمبود داخلی، گاز صادراتی و قرارداد با کشورهای دیگر را نقض نکنیم.

در روابط تجاری با همسایگان نیازمند نهادسازی هستیم به این معنا که اقدامات به شکل تصادفی و غیربرنامه‌ریزی شده جلو نرود

امیدی سومین گام برای توسعه صادرات به کشورهای منطقه را نهادسازی بیان کرد و گفت: در روابط تجاری با همسایگان نیازمند نهادسازی هستیم به این معنا که اقدامات به شکل تصادفی و غیربرنامه‌ریزی شده جلو نرود، بلکه چارچوب توافقاتی تعریف شود که برای دو کشور و کشورهای همسایه و ایران الزام‌آور بوده و نقض آن هزینه داشته باشد.

وی تصریح کرد: چهارمین راهکار برای گسترش این مبادلات آن است که بتوانیم این اصناف و اتاق‌های بازرگانی را در این زمینه دخالت دهیم تا فعال و درگیر موضوع باشند به‌طور کلی یک هماهنگی بین بخش خصوصی و نهادهای دولتی در این زمینه وجود داشته باشد.

به گزارش ایمنا، کارشناسان استفاده از دیپلماسی اقتصادی را برای کاهش تنش‌ها و تقویت روابط تجاری ضروری می‌دانند که در کنار ایجاد توافق‌های تجاری دوجانبه با کشورهای همسایه برای رفع موانع اقتصادی تأثیرگذار خواهد بود اما حرکت در این مسیر نیازمند افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها است چراکه بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ارتباطات و ترانزیت کالا بین ایران و کشورهای همسایه، می‌تواند موجب افزایش حجم تجارت و کاهش هزینه‌ها شود. ساخت خطوط آهن، بزرگراه‌ها و توسعه بنادر می‌تواند در این زمینه نقش مهمی ایفا کند.

از سوی دیگر تنوع در محصولات صادراتی ضروری خواهد بود و تجار ایرانی باید تلاش کنند با افزایش تنوع محصولات صادراتی به سمت کالاهای با ارزش افزوده بالا حرکت کنند، اقدامی که نه تنها باعث افزایش صادرات به همسایگان می‌شود بلکه موجب ارتقای جایگاه ایران در بازارهای جهانی خواهد شد. مهم‌ترین گام برای توسعه مناسبات اقتصادی با کشورهای منطقه نیز همکاری‌های اقتصادی چندجانبه معرفی می‌شود که برای ایجاد فرصت‌های تجاری جدیدی ضروری است و پیشنهاد می‌شود که پروژه‌های مشترک در زمینه انرژی، کشاورزی و صنعت با کشورهای همسایه در دستور کار قرار گیرد.